‘De wereld is een gekkenhuis’

Waarom we in complottheorieën geloven

De wereld is plat, er is nooit een mens op de maan geweest, 9/11 was een CIA-operatie, aan vaccinaties zijn microscopische kleine chips toegevoegd die al je doen en laten in de gaten houden en de coronapandemie is als verdienmodel (de verkoop van vaccins) bewust veroorzaakt door Bil Gates, oh sorry, ik bedoelde China (om zo de machtsbalans in de wereld te verstoren). Gebruik daarom uw gezond verstand, of beter nog: lees Gezond Verstand, en luister niet naar die nepmedia, want die zitten allemaal in het complot.

De wereld lijkt soms wel een gekkenhuis. Geen romancier kan verzinnen wat er zich hier op de aardkloot dagelijks afspeelt en hoe haar bewoners daar op reageren. Je reinste slapstick als het niet zo bloedserieus was, want de coronapandemie is bijvoorbeeld niet om te lachen. Afgezien van de honderdduizenden doden (en we zijn er nog lang niet) is de pandemie ontwrichtend tot in de tiende macht. Dat is op zich al benauwend genoeg, helemaal spannend wordt het als een deel van de mensen volop energie steekt in het verspreiden van allerlei complottheorieën. Dat vraagt veel van de weldenkendheid van de rest, want hoe was dat spreekwoord ook alweer? Waar rook is daar is vuur?

Waarom we in complotten geloven

Complotten zijn ongelooflijk hardnekkig. De basis van de QAnon complottheorie is dat er een elite bestaat die een pedofilienetwerk in stand houdt en waarvan de leden kinderen ook vermoorden en hun bloed drinken om zo zelf langer te leven. Die theorie bestond al in de vroege middeleeuwen, alleen was toen de elite niet het onderwerp, maar elke andere tegenstander in die tijd en natuurlijk de joden. Die waren altijd al verantwoordelijk voor elke ramp. Daar dus niks nieuws onder de zon. Hoe overleeft zo’n idee? In feite was het vroeger een overlevingsmechanisme. In de tijd dat we nog in rendiervellen rondliepen had een gezonde portie wantrouwen – want dat speelt een cruciale rol in complotten – een functie. Dat je andere mensen niet op hun blauwe ogen gelooft maakt je overlevingskans in een vijandige omgeving groter. Dat was eeuwen geleden inderdaad zo, toch zijn er nog hordes mensen die allerlei complottheorieën aanhangen. Sterker nog, vaak meerdere theorieën tegelijk, want uit studies kwam naar voren dat iemand die gelooft dat Kennedy door de FBI is vermoord ook al meerdere UFO’s heeft gezien. Ze hangen met elkaar samen, als je het ene gelooft, wordt het andere ook al een stuk geloofwaardiger. Ook in Nederland is de afgelopen tien jaar een stevige groei in complotdenkers te zien. Volgens cultuursocioloog Stef Aupers heeft dat te maken met een groeiend wantrouwen tegen overheid, wetenschap en technologie. Is een bepaald type mens gevoeliger of goedgeloviger? Onderzoek wijst daar niet op, demografisch lopen de verschillen sterk uiteen. Wat wel opvalt is dat mensen die eenmaal geloven in een complottheorie en zich er verder in verdiepen (internet is daarvoor een vruchtbare bron) hun gelijk vaak bevestigd zien. Ze zijn niet meer vatbaar voor tegenargumentatie, want iemand die kritische vragen stelt wordt gezien als een vertegenwoordiger van het verkeerde kamp. Dan wordt een discussie ingewikkeld.

Van spelonken naar de schijnwerpers

Een vermeend complot kan zich door de digitale middelen die ons ter beschikking staan razendsnel ontwikkelen. En wat zich eerst ondergronds in de spelonken van het web en dus beneden de radar afspeelde kan zomaar vol in de schijnwerpers komen. En zo natuurlijk andere denkers op ‘goede’ ideeën brengen. Dat gebeurde bijvoorbeeld met QAnon. Het startte in 2017 met de eerste gebruiker Q op 4chan. QAnon wist in de kortst mogelijke tijd via de kanalen van Reddit en YouTube het grote publiek te bereiken. Wereldwijd en dus ook in Nederland. Dan gaan influencers als Lange Frans ermee aan de slag en dan blijken de QAnon-activiteiten toe te nemen, de onzekerheid rond corona speelt daarin zeker een rol. Wat maakt dat dan uit? Nou, dan worden politici lastig gevallen op het Binnenhof, worden onaangekondigde demonstraties georganiseerd en haalt de NOS haar logo’s van bedrijfswagens af. Dat gebeurt in elk geval in Nederland. In Amerika lopen mensen tijdens demonstraties openlijk met QAnon-vlaggen en meerdere Republikeinse politici flirten in het openbaar met hun ideeën.

Wat kun je ertegen doen?

Bestrijden van complottheorieën is een ingewikkelde zaak. Vooral omdat aanhangers wantrouwend zijn. Een theorie met feiten proberen te weerleggen zal niet veel opleveren, want je maakt je met je mening meteen als tegenstander bekend. Volgens experts kun je zo’n zinloze discussie voorkomen, door te vragen waar de complotdenker zich zorgen over maakt. Het is in elk geval niet slim om de complotdenker als een gekkie weg te zetten. Het is zeker in tijden van corona en dus van grote onzekerheid normaal dat mensen op zoek gaan naar antwoorden. Stel vragen en luister, dan zijn de grondbeginselen van elke zinvolle discussie, maar in dit geval zijn ze nog belangrijker. Sta open in de discussie. Er zijn in de loop der tijd genoeg voorbeelden voorbij gekomen die je sterken in de overtuiging dat het slim is om niet alles te geloven wat politici beweren en ook media zijn absoluut niet onfeilbaar. Watergate met Nixon, de Clinton-affaire van Clinton ga zo maar door. Niet alles wat in de krant staat of tijdens een actualiteitenprogramma door journalisten wordt beweerd is waar. Daar is een gezonde dosis scepsis zeker op zijn plaats. Maar dat het internet een vergaarbak is van de grootst mogelijke onzin zou toch bij iedereen bekend mogen zijn. Dus zou je basishouding moeten zijn dat je kritisch bent over dingen die je daar voorbij ziet komen. En geloof nooit in de rol van bijvoorbeeld Facebook, Google of YouTube als betrouwbare bron, want daar staat het verdienmodel strak op plaats nr.1. Tip: gebruik je gezond verstand en dan bedoel in niet dat magazine van complotdenkers dat onlangs het levenslicht zag en ook via Primera en Bruna wordt verspreid. Alhoewel? Toch eens aanschaffen. Kijken welke bullshit er nu weer wordt verkocht.