Column Wouter van der Loon: ‘De kettingzaag en de bureaucratie aan flarden’

Een bemoedigend of een beangstigend plaatje? Elon Musk met een kettingzaag op het podium, net gekregen van de Argentijnse president, probeert duidelijk te maken dat hij de bureaucratie fundamenteel zal elimineren.  Deed mij denken aan een griezelfilm. ‘The texas chainsaw massacre’, dood aan de ambtenaren.

Bureaucratie is, meestal ook in mijn taalgebruik, een negatieve term. Het gaat dan over situaties waarin regels belangrijker blijken te zijn dan de mensen voor wie die regels bedoeld zijn. Of voor een woud aan regels waarvan niemand meer weet of ze nu wel leiden tot de beoogde doelen die er aan ten grondslag liggen of zouden moeten liggen. Niet het doel heiligt de middelen, maar de middelen heiligen het doel. En door de bomen wordt het bos niet meer gezien.

Nu heb ik so wie so niks met Musk. Ik hecht toch wel aan de waarheid en/of aan mensen die op zoek zijn naar die waarheid. Klinkklare leugens verkondigen en er dan bij kijken alsof je een diepere waarheid verkondigt is toch tamelijk ergerlijk. Vanuit mijn kerkelijke achtergrond weet ik mij nog te herinneren dat een (super-)rijk man minder snel de hemelpoort zal passeren dan een kameel door het oog van een naald komt. Rijk is dus geen synoniem voor goed. En superrijk zeker ook geen synoniem voor supergoed. Maar dat terzijde.

Een kettingzaag kan zowel gebruikt worden om een boom te snoeien als om hem om te zagen. Kan dus zowel nieuw leven bevorderen als een leven beëindigen. Helpen versus vernielen. Bij Musk denk ik het wel te weten. Zijn massaontslagen goed voor Amerika? Is het elimineren van tegenspel goed voor een land? Worden luie of kritische ambtenaren ontslagen?

De socioloog Max Weber hield zich bij het begin van de twintigste eeuw al bezig met het verschijnsel bureaucratie. In het toenmalige Duitsland was die zeker ook ruim voorhanden. Hij zag  nadrukkelijk ook de waarde van die bureaucratie in, omdat algemeen geldende regels, die zonder aanziens des persoons worden toegepast, de beste remedie zijn tegenover willekeur en despotisme. Hoe zorgen wij dat mensen op een gelijke manier behandeld worden in vergelijkbare situaties? Dat vraagt een zekere mate van uniformiteit en standaardisatie. Dat kan eigenlijk alleen bevorderd worden door regels en de handhaving van die regels. Max Weber zag daarbij ook in dat bij een teveel aan vertrouwen op regels, vrijheid en persoonlijk verantwoordelijkheidsgevoel in de knel kunnen komen. Zinvolle regels moeten dan ook gebaseerd zijn op het begrijpen van de mens en dus ook voldoende empathisch zijn.

Je ziet aan de autoritaire machthebbers van deze tijd dat zij een voorliefde hebben om regels buiten spel te zetten, omdat zij die als beperkend zien voor hun hun eigen machtsuitoefening. De regels zijn er alleen voor anderen. Zij staan in hun eigen beleving boven de wet en zijn de enige die weten (en bepalen) wat goed of wat slecht is. En dat betekent per definitie ook dat andersdenkenden uitgeschakeld moeten worden. Juist in die situatie hoop je op regels, die verhinderen dat het aantal ‘Navalny’s’ groeit. Regels als (democratische) afspraken om macht in toom te houden. Regels kunnen ellende veroorzaken, maar de geschiedenis leert dat despoten dat in veel grotere mate doen, juist door regels ondergeschikt te maken aan hun eigen machtsdoelen.  

Wouter van der Loon