‘Over de kracht van vertrouwen’
Overheid struikelt van de ene coronamaatregel naar de volgende
De overheid schaalt voortdurend op in het nemen van coronamaatregelen. Maar maatregelen nemen is één, zorgen dat je ideeën door de bevolking worden nageleefd is iets anders. En daar zit ruimte. Uit cijfers blijkt dat de bereidheid van de Nederlandse bevolking om zich aan de opgelegde maatregelen te houden nog steeds groot is, maar dat de kritiek en de weerstand toenemen. Dat is voor een belangrijk deel een kwestie van vertrouwen in leiders die de ontsnappingsroute uitstippelen en het winnen van vertrouwen heeft onder andere te maken met heldere en eenduidige voorlichting. En ook dat schiet op alle fronten tekort.
Toen in maart 2020 duidelijk werd dat corona iets anders was dan een griepje was iedereen in rep en roer. Wat is er aan de hand en wat moet er gebeuren? De overheid kwam razendsnel in actie, niet alleen met maatregelen om de pandemie in te kapselen, maar ook met economische maatregelen om de economie overeind te houden. Na verloop van weken, de eerste golf had Nederland inmiddels bereikt, ontstond er meer duidelijkheid. Maatregelen werden aangescherpt, (twee)wekelijkse persconferenties moesten de bevolking informeren. Inmiddels zijn we ruim een jaar verder, redelijk murw gebeukt maar ook heel wat wijzer. Het argument dat het kabinet 100% maatregelen moet nemen met 50% kennis is inmiddels niet meer geldig. We weten wat het virus doet, virologen herkennen nieuwe varianten veel sneller en kunnen hun gevaren inschatten. Dat is positief. Dat onze testcapaciteit nog steeds te traag functioneert en we het Europese lachertje van de klas zijn wat betreft vaccinatie, stemt tot nadenken. Dat heeft te maken met de kwaliteit van onze leiders.
Veelbelovende start
Wat versnelden we traag na een aanvankelijke veelbelovende start. De mondkapjesdiscussie, scholen open of scholen dicht, wel of geen avondklok, wel of geen versoepelingen en ten slotte de farce rond de vaccinnatiestrategie. Wil je je als burger loyaal aan genomen maatregelen houden, dan moet je ze wel snappen. Dan moet je het gevoel krijgen dat ze een belang dienen en dat start met eenduidige communicatie. We gaan dit doen en wel daarom! En daar schortte het voortdurend aan. Nog steeds bestaat het OMT met name uit virologen en epidemiologen, niet of nauwelijks uit gedragswetenschappers. Terwijl dat juist de beroepsgroep is die de uitwerking van maatregelen op de bevolking kan voorspellen en kan adviseren in de juiste communicatiestrategie voor verschillende bevolkingsgroepen. Want ook dat is nog een dingetje; Nederland heeft een zeer gemêleerde populatie. Van analfabeet tot hoog opgeleid, van zeer meegaand tot uitermate kritisch op alles wat met overheid heeft te maken. Dat leidt tot zeer uiteenlopende reacties op maatregelen, van niet streng genoeg tot volledige ontkenning van de noodzaak en van rede naar paniek. We hebben van nabij gezien waar het in Amerika toe leidde. Populistische leiders zien hun kans schoon, ze scheppen chaos en wantrouwen op grote schaal. In Nederland zitten (vooralsnog) geen populistische leiders in het kabinet.
Avondklok
De mix wordt explosief wanneer groepen zich niet geoord en gekend voelen. Er heerst bovendien – terecht of onterecht – een steeds breder gedragen gevoel van onzekerheid en onduidelijkheid. Dat gevoel is niet alleen voorbehouden aan wappies, ook mensen van wie je een grotere mate van redelijkheid verwacht stellen steeds meer vragen bij de gevolgde strategie. De logica achter een aantal maatregelen is soms ver te zoeken, of wordt in elk geval onvoldoende verklaard. Dan ontstaat er speelruimte voor demagogen en populisten. Hun recept is bekend. Het start met het afschilderen van politici en wetenschappers als elitair. Zij snappen niet wat het ‘volk’ wil. Dat heeft als gevolg dat hun volgers elke maatregelen zien als een beperking van hun vrijheid. De avondklok geldt als het summum van beperking. ‘Ze nemen je vrijheid af,. Het is net alsof je nu in een gevangenis zit. Weliswaar je eigen gevangenis maar toch’, aldus een van de vele relschoppers na zijn arrestatie in Eindhoven. ‘Dan maakt het niet meer uit of ik thuiszit of in een echte gevangenis’. Dat heeft overigens niet alleen te maken met een gevoel van vrijheidsbeperking, maar ook met verveling en een gevoel van uitzichtloosheid, vooral onder jongeren. Rellen, vernielen en plunderen als een welkome afwisseling van een verder saai bestaan. Wanneer mensen opgelegde regels doelbewust overtreden en daarop worden aangesproken is er volgens hen sprake van een dictatuur. Ze ontkennen de ernst van de coronapandemie en brengen daarmee zichzelf en anderen in gevaar. De arme journalist die hun optreden wil verslaan, wordt plotseling een doelwit. Hij of zij is door de eenkennige berichtgeving al een verlengstuk van dezelfde overheid. Gooi daar nog een samenzweringsausje overheen (met QAnon als absolute dieptepunt) en je hebt een gevaarlijke cocktail. Biedt keihard optreden de oplossing? Nee, het is niet meer dan een onderdeel. Epidemioloog Cecile Janssens pleitte in een column in NRC voor meer begrip voor standpunten van critici, want met alleen onbegrip kom je er niet. Het begint allemaal met heldere informatie door de overheid, waarbij je er niet vanuit kunt gaan dat iedereen begrip heeft voor soms tegenstrijdige regels. Het helpt niet als de premier voortdurend roept dat het allemaal begint met je eigen verantwoordelijkheid.
Vertrouwen
Vertrouwen in de overheid is cruciaal en dat is problematisch met een demissionair kabinet dat is gevallen over de schrijnende toeslagenaffaire. Rutte deed er met zijn vertoning rond Omzigt nog een flinke schep bovenop. Hij is een ontsnappingskunstenaar, maar deze situatie zou zelfs voor Houdini te veel zijn. NRC Columnist Rosanne Hertzberg meldde al ruim voor het spraakmakende debat dat het tijd wordt dat Rutte een functie elders zoekt. Wij leven in een ‘high trust society’: ‘We vertrouwen er op dat het bestuur van het land in handen is van eerlijke, kundige mensen die werken in het belang van de burgers. Die fouten toegeven. En die in een crisissituatie alles op alles zetten om dit land te voorzien van reddingsboeien’. Het tegendeel bleek vorig jaar, met als absoluut hoogtepunt de leugenexercitie van Rutte. Hij deed me in zijn betogen denken aan de Amerikaanse situatie onder Trump, toen feiten echt niet meer konden worden ontkend, plotseling de term ‘alternatieve feiten’ werd geïntroduceerd.
Gestuntel
Het trackrecord van de overheid ten aanzien van de coronamaatregelen 2020 is slecht. Een korte opfrissing in willekeurige volgorde: het gebrek aan beschermmiddelen, de mislukte strategie rond verpleeghuizen, de soap rond de corona-app, het dashboard, de mislukte regio-aanpak, de routekaart, het gebrek aan testcapaciteit en de eindeloze discussie rond mondkapjes. Misschien is niet het brevet van onvermogen dat het meeste steekt, maar vooral het gebrek aan zelfreflectie. ‘We hebben fouten gemaakt, maar we hebben geleerd, het zal niet meer gebeuren’. Al doende leren, het lijkt zo voor de hand te liggen. De vaccinnatiecampagne leek een perfect traject om aan te tonen dat de beleidsmakers het allemaal wel in de hand hebben. Gewoon de operatie die ons allen moet beschermen tegen het virus zo snel en voortvarend mogelijk ter hand nemen. De waarheid is dat de vaccinatiegraad in Nederland (op Bulgarije na) het laagste is van Europa. Dat is beschamend, daar bestaat geen enkel steekhoudende verklaring voor. En dan beweert vakminister Hugo de Jonge dat we op schema zitten. Het langzame begin (drie weken na de rest van Europa) was een bewuste keuze. De GGD’s begonnen met drie priklocaties om ervaring op te doen met het vaccin. Die ervaringen zouden gebruikt kunnen worden als er massaler wordt geprikt, aldus het ministerie. Inmiddels wordt in iedere GGD-regio gevaccineerd. En de tegenstrijdigheid in regeringsverklaringen helpt ook niet. Jaap van Delden zei eind januari dat de vaccinatiecampagne voorspoedig verliep. Nederland startte voorzichtig, er werd minder geprikt dan er aan vaccins binnen kwam. Daardoor groeide de Nederlandse vaccinvoorraad flink. Op dat moment waren er zo’n 750.000 vaccins beschikbaar, waarvan er toen nauwelijks 185.000 zijn gebruikt. Minister Hugo de Jonge vertelde dezelfde week in een persconferentie dat alle geleverde vaccins in een bovenarm zitten of staan ingepland om ingeprikt te worden. Wie spreekt de waarheid? En inmiddels is de vaccinatie met AstraZenica al twee keer onderbroken. Volgens medici onterecht. Tot op dit moment het laatste brevet van onvermogen, wat een ongelooflijk gestuntel.