Over de idylle van een buitenplaats en de verwoesting van oorlog

Een museum is, anders dan velen denken, een dynamisch instituut. Wil je interessant blijven voor bezoekers en nieuwe doelgroepen aanspreken, dan is voortdurende verandering een absolute voorwaarde. Niet alleen in collectie, maar zeker ook in bedrijfsmatig opzicht, want exploitaties moeten sluitend zijn en veranderingen moeten worden gefinancierd. Airborne Museum Hartenstein in Oosterbeek is sinds de presentatie van het Masterplan in 2016 druk bezig met een grote veranderingsslag. Directeur Sarah Heijse vertelt.

Sarah Heijse trad in mei 2015 aan als directeur van Hartenstein. Ze had toen al een indrukwekkende CV. Ze deed de kunstacademie in Utrecht (stedelijke vormgeving), studeerde kunstgeschiedenis, rondde twee masters af en ging vervolgens aan de slag in het Van Gogh Museum. “Ik wilde een baan waarin ik kon groeien, dus volgde ik het Rijks traineeprogramma, ging bij VROM aan de slag, werkte een jaar bij het Atelier Rijksbouwmeester en een jaar bij de Rijkskunstcollectie.” Daarna stapte zij over naar de provincie Noord-Holland. “Ik was als beleidsadviseur Cultuur betrokken bij onder andere de verbouwingen van het Stedelijk Museum en de Hermitage en leerde de verwachtingen kennen die subsidiegevers van musea hebben. Bovendien was ik betrokken bij een project om cultureel erfgoed digitaal onder een breed publiek te promoten. Dat werd in 2013 een stichting. Daarna werd ik door een headhunter benaderd om directeur te worden van Airborne Museum Hartenstein, met als opdracht de bedrijfsvoering te professionaliseren en aandacht te besteden aan de bedrijfsmatige en zakelijke aspecten rond het museum. Daar kwam in 2016 het Masterplan uit voort.”

IDYLLE VERSUS OORLOG
Sinds de uitbreiding en vernieuwing van het museum in 2009 groeide het bezoekersaantal sterk, van 55.000 naar 114.000 in 2014 en 120.000 in 2017. Een belangrijke oorzaak van die groei was de keuze voor meerdere tijdelijke tentoonstellingen. “Een tweede vernieuwingsronde is noodzakelijk om bestaande doelgroepen nog sterker aan ons museum te verbinden. Daarnaast spreken we met het gerestaureerde gebouw en de nieuwe aandacht voor de buitenplaats Hartenstein ook een nieuwe doelgroep aan.” Het Airborne  Museum is tot op dit moment met name de herinneringsplek van operatie Market Garden en de Slag om Arnhem. Het toenmalige hotel diende als hoofdkwartier van generaal Urquhart en in met name de eindfase van de operatie is er in de omgeving van het gebouw hard gevochten. Maar Hartenstein is meer, het is ook een buitenplaats dat als exemplarisch kan worden gezien voor de functie die Oosterbeek in de jaren voor de oorlog had. Oosterbeek was begin van de twintigste eeuw een van de grootste toeristische centra van Nederland. Bezoekers bevinden zich op historische grond, ten eerste door het verhaal te vertellen over de Oosterbeekse buitenplaats, maar ook door Market Garden en de Slag om Arnhem. Het is de combinatie van de idylle van het vooroorlogse buiten versus de vernietigende krachten van de oorlog. “Dat brengen we zowel in interieur als exterieur in beeld.”

MASTERPLAN
Het plan wordt gefaseerd uitgevoerd. Op dit moment wordt hard gewerkt aan de restauratie van het exterieur van het museum. De historische kleuren en vormen komen terug en de gehele buitenplaats Hartenstein wordt in zijn oorspronkelijke luister hersteld. Dat komt ook terug in de aangepaste routing. Vanuit het entreegebouw nemen bezoekers het trapje naar de buitenzijde van de villa. Hier worden zowel het gebouw als de plek benoemd: ‘de voormalige buitenplaats Hartenstein, tijdens de Slag om Arnhem het hoofdkwartier van het Britse leger en middelpunt van bloedige gevechten’. “De bel-etage is teruggebracht in de 19^e-eeuwse sfeer en daarmee het meest monumentale deel van de villa. In dit deel vertellen we de verhalen over de buitenplaats en haar omgeving. Over de kunstenaarskolonie, het goede leven van de villabewoners en over het toerisme voor de noodlottige gebeurtenissen in 1944. De rode draad op de bel-etage is het perspectief van een oud-bewoner van Hartenstein. Hij vertelt over de Amsterdamse effectenmakelaar Th.Sanders die het huis liet bouwen en via hem ontdekt de bezoeker wie er bij deze man over de vloer kwam. Op de bel-etage wordt het museumcafé ’t Rode Hert gevestigd, bezoekers vinden er de grote salon, de studeerkamer en de kiekjeskamer. In ’t Rode Hert wijdt de verteller uit over de Oosterbeekse kunstenaarskolonie, over Gerard Bilders, Anton Mauve, en de broers Jacob, Mathijs en Willem Maris die hier de basis legden voor hun latere successen als vertegenwoordigers van de Haagse School. De grote salon is de grootste ruimte op deze etage, die buiten openingstijden ook wordt verhuurd. De oud-bewoner schetst een beeld van de Gelderse landadel, Arnhemse regenten, Amsterdamse bankiers, oud Indiëgangers, gepensioneerde topambtenaren, hoogleraren en advocaten. De studeerkamer is een huiselijke ruimte. De verteller geeft aan hoe Sanders de villa in de jaren 60 van de 19^e eeuw liet bouwen en een prachtig park om de villa liet aanleggen. In de kiekjeskamer geeft hij een beeld over de toeristische ontwikkeling van Oosterbeek en hij vertelt dat Hartenstein in 1942 werd getransformeerd tot een hotel. Op de bel-etage is een tijdelijke tentoonstellingsruimte gecreëerd, waar jaarlijks een tweetal zogeheten novelle tentoonstellingen (een vertelling korter dan een roman maar langer dan een verhaal) worden ingericht.”

DE SLAG OM ARNHEM
Op de eerste etage verandert de sfeer van de zachte, vriendelijke uitstraling van de benedenverdieping naar de serieuze sfeer die past bij de Slag om Arnhem. Het verhaal wordt verteld vanuit verschillende perspectieven, de geallieerde troepen hadden een geheel andere beleving dan de Duitse soldaten en hoewel de meeste Nederlandse burgers een belang deelden met de geallieerden hadden zij toch een andere ervaring. De gebeurtenissen tijdens de slag zijn complex. Daarom begint het bezoek met een multimediale projectie op een maquette die duidelijk maakt hoe de slag is verlopen. In de daaropvolgende zalen blijft de chronologische opbouw aanwezig; de luchtlanding, de opmars, de strijd bij de brug, de strijd rond Oosterbeek en de terugtrekking. Het aantal tentoongestelde objecten wordt vergroot. Het betreft topstukken die op basis van getuigenissen een persoonlijk verhaal vertellen, een wisselcollectie en veel fotografisch materiaal. Er is een zaal ingericht die extra aandacht besteedt aan Hartenstein en de nadruk legt op dapperheid, uitputting en verlies (geallieerden), over angst en teleurstelling (bevolking) en strijd, vastberadenheid en verbetenheid (Duitsers). De voorlaatste ruimte vertelt het verhaal over de evacuatie van de Britten, belicht de heldhaftige rol van de Poolse soldaten en de evacuatie van de bevolking. Ten slotte is er een kleine bezinnings- en  herdenkingsruimte, met onderscheidingen en decoraties van oud-strijders.

SOUTERRAIN EN KELDER
In het souterrain worden de diorama’s anders gepresenteerd, spannender en realistischer, met ander geluid en belichting, waardoor ze aan lading en beleving winnen. In het souterrain worden sinds 2014 grote tijdelijke tentoonstellingen gepresenteerd, die verantwoordelijk zijn voor grote aantallen bezoekers. In de kelder treffen bezoekers de Airborne experience aan, sinds de oplevering in 2009 een van de meest gewaardeerde onderdelen van het museum. Ook deze experience wordt door middel van context, audiovisuele middelen en decor persoonlijker en dynamischer. Er komen belevingsruimtes waarin bezoekers deelnemers zijn die zich in het verhaal bevinden, bijvoorbeeld op de landingszone, in een Horsa zweefvliegtuig of tijdens de terugtrekking. In de verhalende ruimtes neemt een alwetende verteller bezoekers mee in het verhaal. Daarmee is het verhaal rond de Slag om Arnhem compleet.

EXPLOITATIE
Het Masterplan vormt in feite de basis voor de instandhouding van het museum. Sarah Heijse: “Dat doen we door meer aandacht te besteden aan de buitenplaats Hartenstein en Oosterbeek in de 19^e en begin 20^ste eeuw, maar ook Hartenstein nog scherper neer te zetten als het centrum van Market Garden en de Slag om Arnhem. Het is de combinatie van de idylle van het vooroorlogse buiten versus de vernietigende krachten van de oorlog. Dat doen we door gebruik te maken van de modernste technieken, door wisselende verhaallijnen, en vooral ook korte tentoonstellingen. Op 5 april opent bijvoorbeeld een expositie over de vijf Victoria Crosses die tijdens de Slag om Arnhem zijn verleend. We hebben ze alle vijf in ons museum, voorzien van de achterliggende verhalen.”

Het Masterplan vergt een investering van 3,2 miljoen euro. Omdat Airborne Museum Hartenstein voortkomt uit een particulier initiatief zijn de overheidssubsidies gering. “We houden zelf onze broek op . Deze locatie, de historie van de plek biedt nog veel meer mogelijkheden in bijvoorbeeld horeca, zakelijke arrangementen en de verdere ontwikkeling van onze museumwinkel. Daarnaast hebben we een club aan ambassadeurs opgericht die ons helpt draagvlak, ook financieel, te vinden onder particulieren en bedrijven. Daarmee hebben we nu al zo’n twee ton veiliggesteld. Bovendien heeft het vfonds een bijdrage van 7,5 ton toegezegd. We zijn er nog lang niet, maar door een gezonde bedrijfsvoering (geen geld uitgeven dat je niet hebt), door stakeholders aan elkaar te verbinden en ambassadeurs hun werk te laten doen zetten we grote stappen op weg naar een nieuw museum.” Meer weten? Kijk op www.airbornemuseum.nl