‘Op weg naar nieuwe inkomensmodaliteiten’

Werkweken van vier dagen van zes uur, lijkt u dat wat?

Robotisering is de ontwikkelingen waarbij robots de werkzaamheden van mensen overnemen. Dat proces is in volle gang en de gevolgen zullen de komende jaren goed merkbaar worden. Zeker is dat we de arbeidsmarkt en het vermogen van mensen om een inkomen te verwerven drastisch zullen moeten herzien. Minder werken, een basisinkomen voor iedereen? Hoe gaan we daar mee om? Al vanaf 1985 komen ideeën op tafel, tot nu toe zonder resultaat.

Recent werd een proefballon van de Finse premier Sanna Marin wereldnieuws. Zij wil een werkweek invoeren van vier dagen van zes uur tegen een volledig salaris. Ondenkbaar? Dat vonden we vroeger ook van een vijfdaagse werkweek met acht uur per dag. De enorme groei van robotisering zou dit voorstel wel eens een belangrijk duwtje in de rug kunnen geven. De discussie over een basissalaris voor iedereen ligt eigenlijk in dezelfde lijn. De achterliggende gedachte is dat er binnen afzienbare tijd gewoon niet meer genoeg werk zal zijn voor iedereen.

Banen veranderen

Robots werken sneller, kosten minder en maken geen fouten, daarom zijn ze met name in het bedrijfsleven, maar ook in andere sectoren zoals de gezondheidszorg  populair. Robots leveren een belangrijke bijdrage aan het vergroten van de efficiency van bedrijfsprocessen. Maar robots doen meer, ze nemen zwaar of eentonig werk over en ze kunnen dingen die mensen niet kunnen. Zijn ze daarmee een bedreiging voor de werkgelegenheid? Daar zijn de meningen ernstig over verdeeld. Het is duidelijk dat ze taken overnemen, sterker nog, het tempo waarin ze dat doen is ongelooflijk. Daar wordt al jaren onderzoek naar gedaan. Een van de bekendste is het eigenlijk al verouderde onderzoek van Oxford University uit 2013. De wetenschappers voorspelden toen dat door robotisering, automatisering en artificial intelligence de komende 25 jaren bijna de helft van de nu bestaande banen zal zijn verdwenen. Raar? Nee, bedenk dat we in het begin van de twintigste eeuw gemiddeld nog 70 uur per week werkten, dat kinderarbeid toen pas enkele jaren was afgeschaft en dat het meeste werk met de hand werd uitgevoerd. Pas in de jaren zestig werd een vrij weekend normaler en had een arbeider recht op twee weken vakantie per jaar. Inmiddels zijn we een paar industriële revoluties verder, handwerk is nog schaars, zwaar werk wordt steeds vaker door machines overgenomen. Het onderzoek voorspelt dat de banen die zullen verdwijnen niet allemaal op laag niveau of middelbaar niveau liggen, door de groei van intelligente systemen in bijvoorbeeld de medische en juridische sector zullen ook daar banen verdwijnen. Zeker is dat alle routineuze activiteiten door machines zullen worden overgenomen. Zeker is ook dat robots lang niet alle werkzaamheden zullen kunnen overnemen.

Probleem wordt urgent

Inmiddels bevinden we ons midden in de vierde industriële revolutie die alles te maken heeft met de invloed van robots, artificial intelligence, big data en internet. Daar zitten we midden in. Het World Economic Forum noemt cijfers waarbij die van Oxford University verbleken. Het WEF verwacht dat binnen tien jaar 52% van alle huidige werkzaamheden door machines zal zijn overgenomen. WEF komt aan die cijfers door interviews met werkgevers over de verwachte invloed van robotisering op de arbeidsmarkt. Het rapport laat zien dat niet alle sectoren evenredig hard zullen worden getroffen, dat geldt wel voor bijvoorbeeld accountancy, advocatuur, industrie en sectoren waarin klantbeheer (secretariaat/administratie) een grote rol spelen. In sectoren waarin de menselijke vaardigheden de grootste rol spelen zal de impact van robotisering minder zijn; data-analyse, software, marketing en sales. Daarin verwacht het WEF juist een sterke toename in banen. Duidelijk is dat er dus veel omscholing zal moeten plaatsvinden. Volgens het WEF zal zo’n 54% van alle werknemers zich een nieuwe vaardigheid eigen moeten maken. Een opvallende conclusie uit het rapport is dat maar weinig medewerkers en bedrijven zich op dit moment ernstig zorgen maken over de snelle ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. ‘Het zal mijn tijd wel duren’ is een veelgehoorde opmerking. Dat is dus niet zo.

Basisinkomen

De verschuivingen op de arbeidsmarkt zullen enorme sociale gevolgen hebben. Ook dat wordt op dit moment nog nauwelijks herkend. Oud-hoogleraar Economie Nic Douben schreef het boek ‘Robots, werk en inkomen’. Daarin stelt hij een aantal indringende vragen over de gevolgen van robotisering voor de arbeidsmarkt en sociale zekerheid. Douben schets een beeld aan de hand van onderzoeken van de SER, de WRR en het Rathenau Instituut. Hij vindt het tijd voor een fundamentele herbezinning op ons verdienmodel. Minder mensen zullen straks een baan hebben en zij moeten op zoek naar een zinvolle invulling van hun tijd. Een ander gevolg is dat de inkomensongelijkheid verder zal groeien. Hij is een voorstander van het model van Milton Friedman. Iedereen heeft recht op een vooraf bepaald basisinkomen. Verdien je dat bedrag niet, dan legt de overheid het ontbrekende deel bij. Verdien je meer, dan betaal je daar belasting over. Het gaat overigens niet om een onbetaalbaar model, omdat uitgaven niet hoger worden, maar worden herverdeeld.

Suggesties

Douben kwam in 1985 als voorzitter van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid al met voorstellen om de arbeidsmarkt (en de inkomenscapaciteit) te herzien. Als de politiek niet ingrijpt, ligt volgens Douben technologische de-humanisering op de loer. De arbeidsmarkt, loonvorming en de sociale zekerheid zullen stevig moeten worden aangepast en volgens Douben  moeten de voor- en nadelen van een  robotsamenleving over de gehele bevolking worden verdeeld. Het kan niet zo zijn dat alleen degenen die in robotisering en automatisering investeren, en daarmee arbeid overbodig maken, van de voordelen kunnen profiteren. Douben doet in zijn boek verschillende suggesties. Naast het vergroten van de inkomsten uit belastingen op kapitaal en vermogen, denkt hij ook aan mede-eigenaarschap van robots door werknemers. Andere mogelijke alternatieven zijn een negatieve inkomstenbelasting, een gedeeltelijk basisinkomen en een onvoorwaardelijk basisinkomen. Aan welk alternatief op pakket aan maatregelen ook gedacht wordt, volgens Douben is de tijd rijp om serieuze stappen te zetten op weg naar nieuwere inkomensmodaliteiten. Korter werken tegen hetzelfde loon, zoals de Finse premier voorstelt, zou wellicht ook passen. Misschien zijn we er toch dichter bij dan we nu denken.